Mavi gezegen olarak adlandırdığımız Dünya’yı iki başlık altında incelemeye karar vermiştik. İlk yazımızda Dünya’nın oluşumu, şekli, yapısı ve atmosferi ile alakalı inceleme yapmıştık. Bu yazımızda ise Dünya’nın levha hareketlerini, manyetik alanı, iklim tipleri ve kayaçların aşınması ya da birikmesini inceleyeceğiz. Dilersek bugünkü incelememize başlayalım.

Dünya’daki Levha Hareketleri

Dünya var oluşundan bu yana evrim geçirdiğini söylemiştik. Sadece evrim değil bir yenilenme ve değişme de söz konusudur. Yerkabuğu dediğimiz gezegenin en üst kara katmanı sürekli hareket halindedir. Öyle ki bu hareket yan yana, ayrılma veya birleşme olarak üç farklı şekilde olur. Yerkabuğu bir diğer adıyla litosferin altında bulunan ve mantonun üst katmanı sayılan astenosfer diye bir katman bulunur. Bu katman ne tam olarak katıdır ne de eriyik halde bulunan akışkan sıvıdır. Tıpkı bir ağda akışkanlığına benzer bir yapıdadır. Litosfer, astenosfer üzerinde birbirinden ya ayrılır ya çarpışır ya da aynı yönde hareket eder. Bu hareket eden parçaların her birine levha adı verilir. Hareket edilen bölgelerde ise fay hatları mevcuttur. Bu levha hareketleri çoğu zaman depremleri, volkan patlamalarını beraberinde götürür. Dünya üzerinde levhalar her yıl yaklaşık olarak 1-2 cm hareket ederler. Bu hareket sonucunda da uzunluğu kilometrelerce ayrılan yer yarıkları veya dağların yükselmesi söz konusudur. Oluşan yer yarıklarına yer altından çıkan magmalar doldururken diğer birleşme noktalarından yerkabuğu magmaya doru itilir ve litosferin tekrar erimesi gerçekleşir. Bir nevi kısır döngü mevcuttur burada. Tabii bunlar on binlerce veya yüz binlerce yıl alan oluşumlardır. Dünya üzerinde şu anda var olan yedi ayrı levha vardır. (Levhanın bir diğer adı ise “plaka” olarak geçebilir) Bunlar:

• Afrika levhası
• Antarktika levhası
• Hint-Avustralya levhası
• Avrasya levhası
• Kuzey Amerika levhası
• Güney Amerika levhası
• Pasifik levhası

olmak üzere 7 adet plaka vardır. Bundan 300 milyon yıl önce yani mezozoik dönemde şu anda var olan kıtaların hepsi birleşik halde bulunmaktaydı. Bu birleşik kıtalara “süper kıta” veya “pangea” adı verilmektedir. Şu anki zamandan 175 milyon yıl önce kıtalar levha hareketleri sonucu birbirinden ayrılarak ya da daha da çok birleşerek şu anda var olan şekli oluşturdu. Tabi bu gördüğümüz şekil sonsuza kadar sürmeyecek. Levhalar bundan milyonlarca yıl sonra belki çarpışacak veya ayrılacaktır.

Dünya’nın Manyetik Alanı

Atmosferin tabakası olan manyetosfer iyonosferin hemen üstünde bulunur ve binlerce kilometre kalınlığa kadar ulaşmaktadır. Bizi güneş rüzgarlarından koruyan manyetosfer adeta bir kurtarıcıdır. Çünkü Güneş rüzgarı dediğimiz yüklü parçacıklar Dünya’nın manyetik alanına basınç uygular ve manyetik alan etkisini azaltır. Eğer manyetosfer olmasaydı Güneş rüzgarlarındaki parçacıklar atmosferi aşındırarak ve ozon tabakasını parçalayarak Güneş’ten gelen zararlı UV ışınları Dünya’mıza girerdi. Böylelikle bu ışınlar bizlere büyük zarar verebilirdi. Manyetosfer sayesinde böyle bir durum yaşanmamaktadır.

Dünyanın manyetik alanını ve geçmişini araştıran bilim dalı paleomanyetizma’dır. Dünya’nın manyetik alan geçmişi bazı bölgelerde veya yapılarda bulunmaktadır. Bunlar taşlar, okyanus diplerindeki sırtların orta seviyelerindeki çizgiler geçmiş manyetik alan ile bilgiler verebilmektedir. Bazı kayaçların ya da oluşumların yaşı da bu sayede bulunabilmektedir. Ayrıca ileriye dönük fikirler ve oluşumlara da yol açabilmektedir.

Gemilerde, uçaklarda ya da doğada yönleri tespit etmemize yarayan pusulalar Dünya’nın manyetik alanına göre yön gösterirler. Yön açısından pek sapma olmasa da manyetik alan yavaş ama sürekli olarak değişiklik göstermektedir. Fakat bu kaybolmamıza sebep olacak kadar değildir. Çünkü yıllarca süren bir yavaş hızda değişim söz konusudur. Özellikle bazı hayvanlarda bulunan yön bulma becerileri de manyetik alanı hissetme başka bir deyişle bilmesinden gelir. Beyinlerindeki özel bölge sayesinde manyetik alanı algılayarak gidecekleri rotalarını bulur ve hareket ederler. Kısaca bizim ürettiğimiz pusula ve hayvanlardaki manyetik alanı tespit etmesi aynı diyebiliriz.

Dünya’nın İklimi

Doğa ve beraberinde oluşan iklim zaman geçtikçe Dünya üzerindeki cisimlerde farklılık söz konusu olmaktadır. Bu farklılıklar fiziksel vaya kimyasal aşınma ya da parçalanmalardır. Uzun yıllar önce buzulların kayması sonucu vadilerin oluşması, rüzgarların ve akarsuların oluşturduğu peri bacaları, dalgaların aşındırması sonucu oluşan falezler, dalgaların içinde var olan kumların birikerek yeni bir küçük ada oluşturması (bu şekile “tombolo” ya da “saplı tava” adı verilmektedir) veya denize set oluşturması vb. örneklerin hepsi aşınma veya birikme olayıdır. Başka bir aşınma ve biriktirme ise dünya üzerinden parçalanan kaya parçalarının okyanusun dibine kadar sürüklenerek orada bir tabaka oluşturması ve oluşan bu tabaka giderek çökerek yer altına girmektedir. Yer altına giren bu tabaka magmanın eriyik halde bulunan sıvısına karışarak erir ve ya levha hareketleri sonucu ya da volkan patlamaları ile beraber tekrar yeryüzüne çıkar. Bu durum yüz milyonlarca yıl böyle süregelmiştir ve dünya varlığını kaybedene kadarda devam edecektir.

Dünya üzerindeki yaşam ve beraberinde gerçekleşen ekosistem enlemlere ve zamana göre değişmektedir. Bu değişme uzun yıllar içinde birçok evrime uğramıştır. Bunun en büyük etkenlerden biri de iklimlerdir. İklim kısaca bir bölgenin veya kıtaların sıcaklık, nem, hava basıncı, rüzgâr ve yağışın belirli bir ortalaması olarak adlandırılmaktadır. Hayvanlar, bitkiler ve insanlar iklim koşullarına göre yaşamakta ve evrimleşmektedir. Öyle ki dünya üzerinde 3 farklı iklim tipi mevcuttur ve bu iklim tiplerinin alt iklimleri vardır. Bunlar;

1. Tropikal iklim tipi
   1. Ekvatoral iklim
   1. Çöl iklim
   1. Savan iklim
   1. Muson iklim
2. Ilıman iklim tipi
   1. Akdeniz iklimi
   1. Ilıman okyanusal iklim
   1. Sert karasal iklim
   1. Step iklimi (ılıman karasal iklim)
3. Soğuk iklim tipi
   1. Tundra iklimi
   1. Yüksek dağ iklimi
   1. Kutup iklimi

Tüm bu iklimler Dünya üzerinde gerçekleşmektedir. Kısaca özetlemek gerekirse tropikal iklim 0°-30° enlemleri arasında gerçekleşen iklimlerdir. En yüksek sıcak iklimi olan bölgedir çünkü güneş ışınları Dünya’nın ekvator bölgesine dik ve çok dar açıyla düşmektedir. Ilıman iklim tipi 30°-60° enlemleri arasında gerçekleşen ve sıcaklık ve nem oranı tropikal iklime göre daha azdır. Soğuk iklim tipi ise 60°-90° enlemleri arasında olmaktadır. Bu enlemler arasında soğuğa dayanıklı hayvanlar ve bitkiler yaşamaktadır ve yılın büyük bir kısmında kar yağışı gözlemlenmektedir.

NOT: İklim tipleri ve manyetik alan bu yazımızda özet olarak açıklanmıştır. Bir sonraki yazılarımızda tek başlık altında daha detaylı bir şekilde incelenecektir.