Doğada üretilen oksijenin yanı sıra su da bol miktarda bulunmaktadır. İkisi de canlı varlığının temel bileşenlerindendir. Daha önce insan yaşamının temel kaynağı olan suyu “SU: Yaşam Kaynağı” başlığı altında ayrıntılarıyla işlemiştik. (Dilerseniz o yazımızı da buradan okuyabilirsiniz: SU: Yaşam Kaynağı) Bugünkü yazımızda ise doğada veya başka bir tabirle gezegenimizde bulunan su kaynaklarından bahsedeceğiz. Keyifli okumalar dileriz.

Tuzlu ve tatlı su kaynakları nedir?

Doğada iki farklı türde su kaynağı bulunmaktadır. İlki tuzlu su kaynakları diğeri ise tatlı su kaynaklarıdır. Tuzlu su kaynağı kutuplarda olan okyanus ve denizlerdeki sulara denmektedir. İçerisinde yoğun miktarda tuz bulunan bu sular insanlar ve bazı hayvanlar için içilemez durumda olsa da okyanuslarda yaşayan canlı türleri için bir sorun teşkil etmemektedir. Tatlı su kaynakları yeryüzünde ve yeraltında bulunan okyanus ve deniziler haricindeki tüm su kaynaklarına verdiğimiz genel isimdir. Birçok farklı tatlı su kaynağı bulunmaktadır. Buz dağları, buzullar, göller, akarsular, dereler, artezyenler ve benzeri birçok su kaynağı tatlı su kaynağı başlığı altında incelenir.

Tuzlu ve tatlı su kaynaklarının dünya üzerindeki oranları nasıldır?

İstatistiksel olarak baktığımızda gezegenimizdeki toplam su miktarının %97’si tuzlu su %3’ü ise tuzlu su olarak bilinmektedir. Tatlı suların %68,3’ünü buz dağları ve buzullar oluştururken %31,4’ünü yer altı suları kalan %0,3’lük kısmı ise yüzey suları oluşturmaktadır.

Günümüzde gezegenimiz sürekli değişime uğramaktadır. Yukarıda verdiğimiz istatistik oranları iklim değişikliği sebebiyle değişim göstermektedir. Örneğin kutuplardaki buzullar eridikçe tatlı su kaynağı olan buzullar okyanustaki tuzlu suya karışarak tuzlu su kaynağı olur. Tatlı su kaynağımız azalırken tuzlu su kaynağı oranı artar. Bu durum hem gezegenimiz için sorun yaratırken hem ekonomik hemde canlı yaşamı açısından önemlidir. Çünkü tatlı su kaynağı olmadan doğadaki birçok canlı türü yok olma tehlikesiyle karşı karşıyadır.

Yerüstü (yüzey) ve yeraltı su kaynakları nelerdir?

Dünya üzerinde sular iki farklı şekilde karşımıza çıkar. Bunların ilki yer üstü (yüzey) suları diğeri yeraltı sularıdır.

• Yerüstü suları (yüzey suları) nedir?

Yerüstü suları dünya yüzeyinde gördüğümüz tüm sulara verilen genel addır. Örneğin okyanus ve denizler yerüstü suyu olarak sayılır. Ayrıca doğal ve yapay göller, körfezler, akarsular, dereler, çaylar, bataklıkların hepsi yüzey sularına örnek olarak verilebilir. Kuzey yarım kürenin %61’i deniz ve okyanuslarla kaplıyken %39’u karalarla kaplıdır. Güney yarım kürede ise %81 oranıyla yüzeye deniz ve okyanuslar hakimken %19 oran ile karalar yer almaktadır.

Göller: tatlı yüzey sularının %87’sini oluşturan göller kara parçasının üzerinde çanak gibi oyulmuş çukurun içinde biriken sulara denmektedir. Bu durum doğal olabileceği gibi yapayda olabilir yapay göl dediğimizde aklımıza ilk gelmesi gereken barajlardır. İnsan eliyle yapılan barajlar bir akarsuyun önüne çekilen set yüzünden birikerek bölgede gölün oluşmasına denir. Doğal göller ise insan eli değmeden çukurlara birikmesiyle oluşan göllerdir. Doğal göllere örnek olarak karstik göller, volkanik göller, tektonik göller, buzul göller ve set gölleri örnek olarak verilebilir. Set gölleri 4 farklı şekilde görülebilir. Bunlar: Kıyı set gölleri, volkanik set gölleri, heyelan set gölleri, moren set gölleri ve alüvyal set gölleridir.

Akarsular: birçok şekilde toplanan suların (yağmur yağması, buzları erimesi vb.) yeryüzünde belli bir yatak oluşturarak akmasına denmektedir. Akarsular rejimlerine ve beslenme kaynaklarına göre iki farklı tipte gruplara ayrılır. Rejimlerine göre akarsular dediğimizde bir akarsuyun yıl içinde taşıdığı su miktarı ele alınır. Örneğin bir yıl içinde bir akarsu sürekli olarak ortalama aynı oranda su akımı gerçekleşiyorsa buna “düzenli rejime sahip akarsu” denirken şubat ayında çok fazla akıma sahip olan ama yaz aylarında kuruma noktasına gelen akarsular “düzensiz rejime sahip akarsular” diye adlandırılır. Ek olarak karma rejimli akarsularda vardır. Bunlar farklı iklim bölgelerine sahip ve su havzası geniş olan akarsulardır.

Beslenme kaynaklarına göre akarsular dediğimizde ise akarsuyun taşıdığı suyu nereden aldığıdır. Bunlara örnek olarak en başta yağmur suyu verilebilir. Bulutlar taşıdığı suyu yamaçlarda bıraktığında yağış gerçekleşir. Bu yağış sonrasında sular akarsular tarafından taşınır. Sonuç olarak yağmur suyunun beslediği akarsu olarak bilinir. Ayrıca kar ve buzların erimesiyle beslenen akarsular, kaynak sularıyla beslenen akarsular, göl suları ile beslenen akarsularda mevcuttur.

• Yeraltı suları nedir?

Yeraltı suları yeryüzünden sızan suların yeraltında birikmesiyle oluşan sulardır. Bunlar yeraltındaki tabakalar altına sızarak en altta bulunan ve suyun geçmesine daha fazla izin vermeyen geçirimsiz tabakaya kadar ulaşır. Bunlara bazı kaynaklarda taban suyu diye adlandırılmaktadır. Yeraltında biriken suyun en üst kısmına “yer altı suyu tablası” ismi verilir. Biriken bu sular kendiliğinden yüzeye tekrardan çıktığında “kaynak” olarak adlandırılır. Kaynak nereden çıkarsa oranın genel ismini almaktadır. Örneğin yamaç kaynağı yer altı suyu tablasının yamaç tarafından kesilmesiyle oluşmaktadır.

Yeraltı suları soğuk su kaynakları ve sıcak su kaynakları olmak üzere ikiye ayrılır. Soğuk su kaynakları artezyen kaynağı, yamaç kaynağı, karstik (voklüz) kaynak ve tabaka kaynağı olmak üzere dörde ayrılır. Sıcak su kaynakları ise fay kaynağı ve gayzer kaynağı olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.