Bugünkü yazımıza, diğer yazılarımızda yaptığımız gibi ufak bir senaryoyu hayal ederek başlayalım.

Üniversitenin son sınıfındasınız, mezuniyet puanınız gayet yüksek ve sürekli kendinizi geliştirmek adına seminerlere, kurslara katılmış, yığınlarca kitap okumuş ve son iki dönemde farklı firmalarda stajyerlik yapıp okuduğunuz bölümün teknik-teorik alanları hakkında en azından bilgi sahibisiniz. Mezuniyetinizle birlikte bir iş bulmanız ve çalışmanız gerekli. Bu gereklilik doğrultusunda iş aramaya başlıyorsunuz… ve işte tam da aradığınız iş için bir ilan buldunuz. Bulduğunuz ilana başvurunuzu yaptınız ve görüşmeye çağırıldınız. Bekleme salonunda sizin gibi bu işi isteyen en az 10-20-30 kişi daha var. Onların arasından sıyrılıp, ikinci görüşme için hak kazanıyorsunuz. İkinci görüşme için geldiğinizde bekleme salonunda sizin haricinizde bir kişi daha olduğunu gördünüz. Görüşmeye alınmadan önce rakibinizle ufak bir sohbet başladı. Sohbet ilerlediği esnada rakibiniz size “Ya zaten benim amcam burada blah blah sorumlusu” dedi. Bu metnin geri kalanında şöyle hissetti böyle hissetti yazmayacağım. Çünkü bunu sizin tahayyül etmenizi istiyorum.

Asabiyye – Asabiyyet*

İslam felsefecisi İbni Haldun’un “Mukaddime” eserinde kavimlerin devletleşmesinin 5 merhaleden (aşama gibi bir şey) oluştuğunu söylemektedir. 1. Aşama fetihler ve devletin kuruluşu, 2. Aşama devleti kuran kişilerin rakipleri üzerinde sağlayacağı üstünlük, 3. Aşama zenginlik ve refahın toplum içinde yaygınlaşması, 4. Aşama diplomatik anlaşmalarla huzurun ve barışın korunmasıyla durağan döneme geçiş. Son yani 5. Aşama devletin kurulu sistemlerinin içinin boşaltılıp çöküşe gitmesidir. Bu çöküş döneminde devlet hazır olanları tüketmeye ve zamanın gerisinde kalmaya başlamıştır. Bu olumsuz döngünün akrabalığa bağlı “asabiyyenin” yerleşik düzene geçince bozulmasıdır. İbni Haldun, asabiyyenin ancak göçebe yaşam tarzında etkili olabileceğini belirtmektedir.

Kelime Anlamı Olarak Nepotizm

TDK’ye göre nepotizm: “Akraba ve yakın arkadaşları kayırma.” Olarak tanımlanmıştır.

Etimolojik olarak bakarsak nepotizm: Fransızca népotisme “akrabalarını kayırma ” sözcüğünden alıntıdır.

Bir de işin İngilizce boyutu var. İngilizcede yeğen anlamına gelen “nephew” sözcüğünden türediği de söylenmektedir.

Nepotizmin Geniş Tanımı

Nepotizm, bireylerin beceri, yetenek, başarı ve eğitim düzeyi gibi liyakate bağlı olarak belirlenen özellikleri göz önüne alınmadan, yalnızca akrabalık dereceleri dikkate alınarak kişilerin istihdam edilmesi olarak açıklanmaktadır. Nepotizmin, kullanıldığında haksızlıklar ortaya çıkaran ve yaygın olarak örgütsel bağlantıları olumsuz etkileyen sonuçlar doğurmaktadır (Büte, 2011b:175).

Nepotizm, kamuya ait örgütlerde ve işletmelerde sıklıkla görülen sorunlardan biridir (Bayhan, 2002:1-13).

Nepotizmi şirket boyutunda ele alırsak şirketler (şirketin sahibi) kendi yakın çevresindeki insanları işe alma konusunda daha heveslidir.

Nepotizmin Avantaj ve Dezavantajları

Nepotizm bazı akademik kaynaklarda çalışanlar açısından değil, işletmenin hayat seyrini devamı açısından incelendiğinde, “Aile içindeki genç kuşakların ve iş sahibi olmayan bireylerin aile sistemi dışına çıkmasını önlemek” gibi bir avantajından bahsedilmiştir.

Dezavantajı olarak çalışanların işe ve işletme içindeki adalet duygusuna olan inançları azalmakta, yükselme kriterinin işinde başarılı olmak değil de kan bağı olduğunu düşünmesiyle veriminin düşmesi söylenebilir.

Tabii bu avantaj ve dezavantajların sadece birer örneği. Daha nice farklı durumlar da var fakat en azından bir örnek olması açısından bunları ekledim.

Nepotizm Türleri

Nepotizmin birçok türü mevcuttur. Biz burada tamamını “Kayırmacılık” başlığı altında incelemeye başlayıp “Hemşerilik” başlığında bitireceğiz.

Kayırmacılık – Kayırmak: TDK’de 3 farklı anlamı bulunan “Kayırmak” sözcüğü “Birine haksız yere kolaylıklar sağlamak, iltimas etmek.” Anlamıyla tam da konumuza uygun tanımı bize gösteriyor.

  Siyasi Kayırmacılık

  Patronaj: Himayecilik desem yeterli olur gibi.

  Klientalizm: Siyasilerin, seçmenlere karşı uzun vadeli değil de kısa vadeli politikalarla, oy topladığı zümrelere veya kişilere karşı imtiyazlarda bulunması gibi düşünülebilir. Daha çok satıcı-müşteri ilişkisi gibi bir şey diyebiliriz. Klientalizm, daha çok 3. Dünya ülkelerinde (Latin Amerika ülkeleri gibi) kullanılmaktadır.

  Hizmet Kayırmacılığı: Kamu görevini yerine getirirken, yakınlarına haksız yere ve yasalara aykırı bir biçimde kayırmasıdır.

Adam Kayırmacılığı

  Nepotizm: Beceri, kabiliyet, başarı ve eğitim düzeyi dikkate alınmaksızın, kamu görevlerinde yer alan (politikacı, bürokrat gibi) kişilerle akrabalık bağına bakılarak devlet görevlerinde istihdam ya da tayin edilmesine “nepotizm” denir.

  Kronizm: Eş, dost kayırmacılığı olarak direkt açıklayabileceğimiz, yine yetenek veya başarı kriteri olmadan, kilit noktalardaki tanıdıkları vasıtasıyla bir yerlere gelinmesi veya farklı muamele görmesine “kronizm” denir.

  Tribalizm: Aynı kabile veya aşiretteki bireylerin kayrılması diyebiliriz tribalizm için.

  Hemşericilik: Bunu genelde görürüz zaten. İl yönünden ortaklık durumunun dayanışmaya dönüşmesiyle ortaya çıkanbir durum.

Genel olarak konuya derin bir yaklaşımla, tümevarım olarak tanımlayabileceğim bu yazımda Nepotizmin tanımını yaptık, avantajlı-dezavantajlı yönlerini değerlendirdik ve detaylı olarak türlerini inceledik. Burada kendi karakterimizi sorgulamalı, elimizdeki veya ileride elimize geçecek güçlerle bugün hayıflandığımız bu durumu başkası için yaşatmamak üzere bir düşünce yapısına bürünmemiz gerekmektedir. Umuyorum ki bundan sonra dünyada bilhassa da ülkemizde nepotizm gibi haksızlıklar azalır.

*Asabiyye- Asabiyyet: İbn-i Haldun’a göre asabiyye bağı bir grup içindeki yardımlaşma ve şeref duygusundan gelen ve dış düşmanlarla uğraşma gücü veren bir bağdır. İki türlü bağ bulunur.

1. Nesep, şecere (soy) asabiyeti: Kan temelli bu asabiyye bağı bir toplumun devlet kurmasına kadar yeterli olur.

2. Sebep, (mükteseb) asabiyeti: Devlet kurma aşamasından sonra kan bağı yetmez ve yerine din ve hanedana bağlılık şeklindeki sebep asabiyyeti gelir.

*Merhale: Varılması istenen noktaya kadar aşılması gereken yerlerin her biri, konak, menzil

Kaynakça

BÜTE, Mustafa (2011b), “Nepotizmin Iş Stresi Iş Tatmini Olumsuz Söz Söyleme ve İşten Ayrılma Niyeti Üzerine Etkileri: Aile İşletmeleri Üzerinde Bir Araştırma”, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.20(1), ss.175-194.

 BAYHAN, Vehbi (2002), “Demokrasi ve Sivil Toplum Örgütlerinin Engelleri: Patronaj ve Nepotizm”, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.26(1), ss.1-13.