Günlük hayatımızda yeri olup anlamını bilmediğimiz veya bildiğimizi sandığımız birçok şeyden biri de paradır. Bir şeyi satın alırken karşılığında verdiğimiz bir kağıt veya demir parçası olarak gördüğümüz bu şey nasıl bu hale geldi ve neden biz böyle bir şeyi kullanıyoruz? Eğer bu soruların cevabını merak ediyorsanız tamda bugünkü yazımızda paranın işlevlerini, yıllar içindeki değişimini ve çeşitlerini inceleyeceğiz. İnceleme sonucunda artık paranın ne olduğunu ve neden kullandığımızı biliyor olacağız.

Paranın sözcük anlamına bakacak olursak Farsçada pâre (parça) anlamına gelmektedir. Dilimize de Farsçadan geçmiştir.

Para, farklı kültürdeki insanların mal ve hizmetlerin değişim aracı olarak değiş tokuş işlemlerinin kolayca gerçekleştirilebilmesi için icat edilmiştir.

Paranın İşlev ve Özellikleri

Para (banknot, altın, gümüş, deniz kabuğu), şekline bakılmaksızın mal ve hizmetlerin değişimi olarak kullanılabilecek bir tür değiş tokuş aracı, bir malın değerinin ölçü birimi olarak nitelendirilebilecek değer standardı veya bugün elde edip daha sonra kullanmak için bir tür tasarruf aracı olarak işlevleri bulunan bir araçtır.

Paranın icadında fazlasıyla önemli olan bir başka özelliklerine bakacak olursak şu şekilde;

• dayanıklılık, paranın yıllar boyunca formu bozulmadan saklanmasına imkân sağlar.
• Bölünebilirlik, paranın daha küçük bölümlere ayrılabilmesi bir başka özellik olarak karşımıza çıkıyor. İstikrar, paranın değerinin sürekli olarak değişmemesidir.
• Başka insanlar tarafından kabul görmesi de başka bir özellik olarak sayılabilir.
• En son ve belki de değişim aracı olarak kullanılma özelliğinden sonra en önemli özelliği taşınabilirlik. Taşınabilirlik, paranın bir yerden bir yere taşınabilme özelliğidir.

Paranın Yıllar İçindeki Değişimi

İngilizcede maaş, ücret anlamında kullanılan “salary” kelimesi tarihsel olarak bir geçmişi vardır. Orta Çağ’da Romalı askerlere tuz ile ödeme yapılmaktaydı. Tuz İngilizce anlamının “salt” olduğunu düşünürsek buradan türemiş bir kelime olduğunu söyleyebiliriz.

Dünya tarihinde birçok medeniyetin kendi para birimleri olduğunu görmekteyiz. Milattan önce 3 yüzyılda Mısır ve Afrika medeniyetlerinde altın, gümüş, kalay bakır ve tahıl ürünleri, inci, fildişi gibi emtiaların kullanıldığını görmekteyiz.

Antik Yunan’da bir tür kur sistemi oluşturulmuştur. Bu sisteme göre değer ölçü birimi sığır, birikim aracı mücevher, takas aracı demir, bakır, köle ve şarap, ödeme aracı ise demir çubuk veya uzun çivilerdir.

Roma İmparatorluğunda milattan önce 500’lü yıllarda para birimi standardı belirlenmiştir. Roma döneminde yapılan fetihlerle birlikte para yerine geçen gümüşün elde edileceği maden yatakları ve savaş ganimetleriyle birlikte değeri düşmüştür. Bu değersizleşme karşısında 1. Konstantin gümüş yerine altın para kullanılmasını doğru bulmuş ve resmi para birimi olarak tedavüle yerleştirmiştir. Basılan bu para Latincede solidus yani bizim daha aşina olduğumuz adıyla sikke MÖ 700 yılına kadar piyasada bulunmuştur.

Kâğıt paraları kullanımı ise dünyada ilk olarak   618 yılından 1279 yılına kadar Çin’de kullanılmıştır. 7 ve 12 yüzyıl dönemlerinde ticarette söz sahibi ülkelerin İslam ülkeleri olduğunu düşünecek olursak ticarette de dinar kullanılmaktaydı. Bu güçlü para birimi borç senedi, çek, kredi gibi kavramları oluşturarak bankacılık sisteminin temellerini oluşturmuştur. Bu dönemlerden uzunca bir süre sonralarında 1661 yılında Avrupa’da İsveç kâğıt parayı resmi para birimi olarak ilan etmiştir. Aslında bakacak olursanız İsveç bakır ve demir rezervi konusunda fazlasıyla zengindi. Ancak bu değişimin ana nedeni de bu madenlerin nominal değerinin düşük oluşundan mütevellit değer bakımından büyük paralara ihtiyaç vardı. Bunun için de daha büyük paralar dökülmek gerekliydi. Bu dökülecek paraların boyutları ve ağırlıklarından dolayı taşıması imkânsız olduğu için İsveç hükümeti böyle bir karar almıştır.

Ulusal para sisteminin gelmesi 1640’lı yıllarda Fransa kralı XIII Louis tarafından “Louis D’or” adıyla tedavülde kullanılmaya başlanmıştır. 1865 yılında Fransa, Belçika, İtalya, İsviçre ve Yunanistan tarafından kurulan Latin Madeni Para Birliği tarafından ulusal paralara bir standardizasyon getirmiştir.

Aralarda bahsettiğimiz gümüş paranın yıllar içindeki değer kaybından kaynaklı 1817 yılında İngiltere’nin yürürlüğe koyduğu altın standardı günümüz sistemine en yakın olanıdır. Bu altın standardına göre para basma sisteminde bir para biriminden başka bir para birimine rahatça değiş tokuş sağlanabilmektedir. 1870 yılında Almanya, 1900’lerde Amerika bu sisteme geçmiştir. Bu sistemi sonralarda para çeşitleri bölümlerinde de anlatacağımız itibari paraya geçiş yapılmıştır.

Verdiğimiz örnek gibi çağlar boyunca her kültürde farklı para birimleri kullanılmıştır. Değerli değersiz metaller, deri, tuz, deniz kabuğu, tütün gibi örnekler bu farklı para birimlerinin bir örneğidir.

Paranın emtia değiş tokuş aracı olarak az bulunan metaller, tarım ürünleri ve mineraller kullanıldığında emtia para olarak görülmektedir. Madeni para olarak basılacak altın, gümüş emtia paraya bir başka örnektir.

 Para Çeşitleri

Para çeşitlerini inceleyecek olursak. Hem mal yerine geçen hem de değiş tokuş aracı olarak kullanılabilen nesnelere “mal para” denir. Mal paralar ikiye ayrılır bunlar

Tek Maden: altın külçe, altın sikke ve altın kambiyo sistemi olarak belirtilebilir.

Çift maden: bu sistemde mal para olarak kullanılan metaller arasında kur ilişkisi bulunmaktadır. Kur ilişkisi düşük değerli paranın yüksek değerli para yerine mal ve hizmet değişimlerinde kullanılmasına bağlı olarak yüksek değerli paranın tedavülden kalkmasına veya kendi içinde kur değişimine neden olur.

Hepimizin “devlet, kasasındaki altın kadar para basar” sözünün karşılıksız kaldığı bir para çeşidi olan itibari para 1971 yılında Richard Nixon tarafından Bretton Woods anlaşmasıyla modern iktisat sisteminin kurulmasını sağlamıştır.

Yine itibari parada olduğu gibi sizi şaşırtacak bir başka bilgi ise kaydi para sistemidir. Kaydi para sistemi borca dayalı bir sistemdir. Bunun nedeni dünyadaki fiziksel paranın sözü edilenin %10’u kadar oluşudur. Yani geri kalan %90’ı tamamen rakamlardan ibarettir.

Bu yazımızla birlikte paranın zaman içindeki değişimini baştan sona gözler önüne sermiş olduk. Geçmişini ve bugününü gördüğümüz paraların belki de geleceği diye nitelendirebileceğimiz Bitcoin kavramını incelemek için bağlantıyı kullanabilirsiniz.